ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 1، فروردین 1402 ، شماره پی در پی 83

بررسی سبکی و محتوایی نسخه ای از دیوان اشعار عارف سنندجی؛ شاعر قرن سیزدهم هجری

صفحه (53 - 72)
صباح حسینی ، محمدعلی گذشتی (نویسنده مسئول)، اشرف شیبانی اقدم
تاریخ دریافت مقاله : فروردین 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تیر 1401

چکیده

زمینه و هدف: عارف سنندجی یکی از شاعران گمنام دورۀ قاجار و معاصر ناصرالدین شاه بوده است. از دیوان عارف تاکنون سه نسخه شناسایی شده که دو نسخه در مجموعه ها و آرشیوهای شخصی کشور (یک نسخه در گیلان و نسخۀ دیگر در سنندج) و یک نسخه در کتابخانۀ اوقاف در شهر سلیمانیه کشور عراق نگهداری میشود. وی سالها در سنندج و شهر تالش در استان گیلان سکونت داشته است. در این مقاله با معرفی نسخه ای از دیوان اشعار وی سعی بر این است که اشعارش از منظر سطوح سبک شناسی مورد بررسی قرار گیرد.

روش مطالعه: این پژوهش بصورت توصیفی-تحلیلی انجام گرفته و نسخۀ دیوان شاعر، جامعۀ آماری تحقیق است که با خوانش آن، موارد سطوح سبک‌شناسی فیش‌برداری شده و مقاله براساس تحلیل فیشها نوشته شده است.

یافته ها: بررسی ویژگیهای سبکی دیوان نشان میدهد شاعر انواع اوزان شعر فارسی را استفاده کرده است. این دیوان شامل قصاید، غزلیات، تضمینات، تخمیسات، ترجیع‌بند، مستزاد، رباعیات و مفردات است. از ویژگیهای شعری عارف در این دیوان مواردی مانند بکارگیری صنایع ادبی با مهارت و استادی، استفاده از ردیفهای فعلی کوتاه و طولانی و سؤالی و نیز استفادۀ بجا و شاعرانه از صنایع ادبی در حوزۀ بدیع لفظی و معنوی است؛ در سطح ادبی، سرشار از آرایه های ادبی است و آرایه های تشبیه، استعاره و تلمیح بیشترین بسامد را دارند؛ در مختصات فکری نیز مضامین عرفانی و صوفیانه وجود دارد.

نتیجه گیری: عارف از شاعران پرکار دورۀ بازگشت ادبی است که در شاعری پیرو شیوۀ سخنسرایی شاعران بزرگ قبل از خود است. سروده هایش زبانی ساده دارد، اما در کاربرد انواع آرایه های ادبی شاعری تواناست و به موضوعات عرفانی و اخلاقی توجه بیشتر کرده است.

کلمات کلیدی
عارف سنندجی , دیوان شعر , تحلیل سبکی و محتوایی

• خال، محمد (1975)، «مخطوطات مکتبۀ الشیخ محمدالخال فی السلیمانیه»، مجلۀ مجمع العلمی العراقی الهیئه الکردیه، المجلد الأول، العدد الأول، صص 625ـ695 .
• خالدیان، محمدعلی (۱۳۸۸)، تحلیل و تطبیق اندیشه های کلامی در مثنوی مولوی با نگاهی به دیگر متکلمان، تهران: احسان.
• دانش پژوه، محمدتقی (1349)، ترجمه و شرح فارسی شهاب الاخبار، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• دیوان اشعار سنندجی شیخ محمود کاتب: محمدجعفر خلف لطفعلی بیگ کردستانی تاریخ کتابت ۱۳۱۳ق. کتابخانۀ اوقاف. سلیمانیه عراق شمارۀ ۵۶۸.
• دیوان انوری (۱۳۹۴)، به اهتمام پرویز بابایی، چاپ دوم، تهران: نگاه.
• دیوان حافظ (۱۳۹۶)، با مجموعه تعلیقات و حواشی علامه محمد قزوینی، به اهتمام ع. جربزه دار، چاپ هشتم، تهران: اساطیر.
• دیوان قاآنی (۱۳۳۶)، با تصحیح و مقدمۀ محمدجعفر محجوب، تهران: امیرکبیر.
• دیوان کامل جامی (۱۳۴۱)، ویراستۀ هاشم رضی، تهران: پیروز.
• دیوان هلالی جغتایی (۱۳۶۸)، به تصحیح سعید نفیسی، تهران: کتابخانۀ سنایی.
• روحانی، بابامردوخ (1390) تاریخ مشاهیر کرد، ج 1 و 2، چاپ سوم، تهران: سروش.
• شمیسا، سیروس (1379) نگاهی تازه به بدیع، چاپ دوازدهم، تهران: فردوس.
• فروزانفر، بدیع الزمان (1385)، احادیث و قصص مثنوی، ترجمۀ کامل و تنظیم مجدد حسین داوودی، تهران: امیرکبیر.
• القره داغی، محمدعلی (2007)، احیا تاریخ العلماء الاکراد من خلال مخطوطاتهم المجلد السابع، الطبعه الاولی، آراس، اربیل.
• کاسب، عزیزالله ( 1378)، تاریخ انبیا، چاپ دوم، تهران: گلی.
• کلیات فخرالدین عراقی (۱۳۸۸)، تصحیح و توضیح محسن پویان، تهران: سایه گستر.
• گلستان سعدی (1377)، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، چاپ پنجم، تهران: خوارزمی.
• همایی، جلال الدین (1377)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، چاپ پانزدهم، تهران: هما.